سرمایه اجتماعی و توسعه اجتماعی
· مقدمه
سرمایه اجتماعی (Social Capital) از مفاهیم جدیدی است که امروزه در بررسی های اقتصادی و اجتماعی جوامع توسعه یافته مطرح شده است. طرح این رویکرد در بسیاری از مباحث اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نشان دهنده اهمیت نقش ساختارها و روابط اجتماعی بر متغیرهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. در دیدگاههای سنتی سرمایه اقتصادی، فیزیکی و حتی نیروی انسانی مهمترین نقش را ایفا می کردند اما با بررسی بیشتر در این زمینه در می‌یابیم در کنار این موارد به سرمایه اجتماعی هم در جامعه نیازمندیم. زیرا بدون این سرمایه ، از دیگر سرمایه‌ها درست استفاده نخواهد شد.
سرمایه اجتماعی عمدتاً مبتنی بر عوامل فرهنگی و اجتماعی است. در این مقاله ابتدا مفهوم سرمایه اجتماعی و تعاریف مطرح شده ، پرداخته و سپس ابعاد و مؤ‌لفه‌های ان بررسی شد. همچنین به جنبه‌های منفعت اقتصادی و عمومی سرمایه اجتماعی و چگونگی ایجاد ، حفظ و نابودی سرمایه اجتماعی پرداخته شده است.
· مفهوم سرمایه اجتماعی
در غیاب سرمایه اجتماعی ، اثربخشی سایر سرمایه ها از دست می رود و بدون سرمایه اجتماعی ، طی کردن راههای توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ، ناهموار و مشکل می شود.
سرمایه اجتماعی چیست؟ تا قبل از پیدایش مبحث سرمایه اجتماعی از سه نوع سرمایه نام برده می شد:
1- سرمایه فیزیکی: مانند تاسیسات و زیربناها، سد و اتوبان و...
اقتصاددانان کلاسیک عوامل اصلی شکل گیری رشد اقتصادی را نخست در سرمایه فیزیکی و سپس در نیروی کار جستجو می‌کردند.
2- سرمایه مالی: مانند اوراق بهادار، اوراق قرضه ، پول و...
3- سرمایه انسانی: مهارتها و توانایی‌های شخصی، متخصصان، مدیران ممتاز و ...
توجه به عامل سرمایه (Capital) و نقشی که در تحقق ابعاد توسعه دارد مدنظر صاحب‌نظران توسعه بوده است. «شولتز و بکر در دهه شصت میلادی سرمایه انسانی را مطرح کردند. که به واسطه آن اعضای جامعه از طریق بهره‌گیری از آموزش، به خصوص آموزش فنی و حرفه‌ای می‌توانند توانایی خود را تقویت کرده و افزایش تولید را تسهیل کنند.»(ازکیا و غفاری ،1383:278)
امروز سرمایه اجتماعی، نقش بسیار مهمتر از سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی در جوامع ایفا می‌کند و شبکه‌های روابط جمعی ، انسجام بخش میان انسانها و سازمانهاست. از سوی دیگر سرمایه اجتماعی به زندگی ، معنی و مفهوم می بخشد و زندگی را راحت تر می کند.
تفاوت سرمایه با کالای مصرفی این است که کالای مصرفی ، مولد نیست و خودش تبدیل به کالا نمی‌شود در حالی که سرمایه یا خودش را باز تولید می‌کند و یا از طریق آن می توان کالا تولید کرد. همچنین گروه یا ملتی سرمایه اجتماعی بیشتری داشته باشد، کارایی بیشتری دارد و رفاه آنها نیز بیشتر خواهد بود.
گالن لوری اقتصاددان نیز اصطلاح "سرمایه اجتماعی" را در دهه (1970) برای توصیف مشکل توسعه اقتصادی درون شهری بکار برد. از سالهای(1980) به بعد مفهوم سرمایه اجتماعی وارد ادبیات علوم اجتماعی به ویژه جامعه شناسی می‌شود ، ابتدا جاکوب(Jacobs)، بوردیو(Bourdieu )، پاسرون(Portes) و لوری مطرح اما توسط کسانی چون کلمن(Coleman)، پوتنام (Putnam) و پرتز(Portes) گسترش داده می‌شود.
جیمز کلمن این اصطلاح را درمعنای وسیعی به کار می‌برد و روبرت پوتنام هم با طرح بحث قومی و پرشور در مورد نقش سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی در دو کشور ایتالیا و ایالات متحده آمریکا پرداخت. اصطلاح سرمایه اجتماعی(social Capital) نخستین بار در اثر کلاسیک "جین یاکوب" مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی (1961) به کار گرفته شد. که در آن او توضیح داده بود که: «شبکه‌های اجتماعی فشرده در محدوده‌های حومه قدیمی و مختلط شهری صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان می‌دهند (فوکویاما ، 1379:10).
بعضی از اندیشمندان مانند آقای آرو (arrow) کلمه سرمایه اجتماعی را نمی پسندند و به جای آن تعامل اجتماعی را بکار می‌گیرند. بنابراین استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی از اقتصاد شروع شد، اما اکنون در جامعه‌شناسی و علوم سیاسی هم به این بحث پرداخته می شود.
· تعاریف سرمایه اجتماعی
از سرمایه اجتماعی تعاریف مختلفی داده شده است. یکی از تعاریف مطرح این است که «سرمایه اجتماعی مجموعه هنجارهای موجود در نظام های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه و پایین آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می‌شود. براساس این تعریف ، مفاهیمی نظیر جامعه مدنی و نهادهای اجتماعی نیز دارای ارتباط مفهومی نزدیکی با سرمایه اجتماعی می‌گردند.» (www.imf.org).
تعریف دیگر اینکه: «سرمایه اجتماعی وجوه گوناگون سازمان اجتماهی نظیر اعتماد، هنجارها و شبکه‌هاست که می‌توانند با تسهیل اقدامات هماهنگ، کارایی جامعه را بهبود بخشند. سرمایه اجتماعی نیز مانند سایر سرمایه‌ها مولد است و امکان دستیابی به اهداف مشخص را فراهم می‌کند که بدون آن غیر قابل دسترسی خواهند بود.»(پاتنام،1379:285)
بانک جهانی هم «سرمایه اجتماعی را پدیده‌ای می داند که حاصل تاثیر نهادهای اجتماعی ، روابط انسانی و هنجارها روی کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است.» (www.worldbank.org) و تجارب این سازمان نشان داده است که سرمایه اجتماعی تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد و توسعه کشورها دارد.
در کاربرد لوری «سرمایه اجتماعی مجموعه منابعی است که در ذات روابط خانوادگی و سازمان اجتماعی جامعه وجود دارد و برای رشد شناختی یا اجتماعی کودک یا جوان سودمند است. این منابع برای افراد مختلف متفاوت است و می‌تواند مزیت‌های مهمی برای کودکان و نوجوانان در رشد سرمایه انسانی شان باشد. » (کلمن، 1377 : 458و459)
لوری سرمایه اجتماعی را برای تشخیص منابع اجتماعی سودمند ، برای توسعه سرمایه انسانی وارد اقتصاد کرد. اما بوردیو و دوگراف این اصطلاح (سرمایه اجتماعی) را به شیوه مشابهی به کار برده‌اند: روابط اقتدار و اعتماد و هنجارهای اجتماعی. در اندیشه پاتنام و فوکویاما سرمایه اجتماعی به عنوان یک پدیده جامعه شناختی کلان لحاظ شده است که ملت‌ها می‌توانند از سطوح متفاوتی از سرمایه‌اجتماعی برخورد باشند.
سرمایه اجتماعی که صبغه‌ای جامعه شناسانه دارد به عنوان یک اهرم توفیق آفرین مطرح و با اقبال فراوان واقع شده است. «سرمایه اجتماعی را به سادگی می‌توان به عنوان وجود مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش‌های غیررسمی تعریف کرد که اعضای گروهی که همکاری و تعادل میان شان مجاز است سهیم هستند. مشارکت در ارزش‌ها و هنجارها به خودی خود باعث تولید سرمایه اجتماعی نمی‌گردد چرا که این ارزش‌ها ممکن است ارزش‌های منفی باشد.» (فوکویاما،1379:11) .
به تعبیر پاتنام همکاری و تعاون داوطلبانه در جایی که ذخیره و انباشت اساسی از سرمایه اجتماعی در قالب قواعد مبادله و شبکه‌های تعهد مدنی وجود داشته باشد به آسانی صورت می‌گیرد. در واقع این مفهوم، سرمایه اجتماعی به پیوندها، میان اعضای یک شبکه به عنوان منبع با ارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضا می‌شود.
سرمایه اجتماعی دلالت بر اشکالی از سازمان اجتماعی چون، اعتماد قواعد و شبکه‌ها دارد که می‌توانند کارایی جامعه را از طریق
کنش‌های متناسب تسهیل کنند. بنابراین تعاون خود انگیخته از طریق سرمایه اجتماعی حاصل می‌شود. "سرمایه اجتماعی بر خلاف
سایر سرمایه‌ها، بصورت فیزیکی وجود ندارد بلکه حاصل تعاملات و هنجارهای گروهی و اجتماعی نظیر اعتماد متقابل، تعامل
اجتماعی متقابل، گروههای اجتماعی، احساس هویت جمعی و گروهی، احساس وجود تصویری مشترک از آینده و کار گروهی در یک
نظام اجتماعی است و از طرف دیگر افزایش آن‌می‌تواند موجب پایین آمدن جدی سطح هزینه‌های اداره فرایند توسعه، جامعه و نیز
هزینه‌های عملیاتی سازمانها شود(www.ncrcnd.iastate.edu)".
سرمایه اجتماعی درهمه جوامع وجود دارد اما توزیع آن متفاوت است . یکی از منابع حائز اهمیت سرمایه اجتماعی در جهان خانواده است. «تغییر در هنجارهای مربوط به خانواده ریشه در تغییر ارزش دارد و لذا تغییرات گسترده تر فرهنگ، تجسم می‌یابد. اما این تغییرات ارزشی به نوبه خود به وسیله انگیزه‌ها و فن‌آوری اقتصادی شکل می‌گیرند که مهمترین آنها نسبت تغییر یابنده درآمد مردان در قیاس با زنان در اکثر جوامع فراصنعتی و کنترل موالید است.»(فوکویاما،1379:37) بنابراین ساختار خانواده از جامعه‌ای به جامعه دیگر تفاوت می‌کند مثلا استحکام پیوند خانوادگی نه تنها با قید و بندهای خانوادگی در دیگر جوامع فرق می‌کند بلکه بستگی به انواع دیگر پیوندهای اجتماعی ، متفاوت است.
ادامه دارد
(( قابل توجه ... در صورت استفاده از مطالب ، ذکر منبع ضروری است.))
